Inteligencja emocjonalna i społeczna

Analiza problematyki inteligencji społecznej zostanie rozpoczęta od zdefiniowania słów kluczowych – inteligencja, inteligencja społeczna, inteligencja emocjonalna.

Według Strelau’a inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie trwałych warunków wewnętrznych człowieka, współdeterminującychefektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych.

Te warunki wewnętrzne kształtują się pod wpływem interakcji genotypu, środowiska i aktywności własnej (Strelau).

Gerdner był jednym z pierwszych, który rozszerzył termin inteligencji i stworzył sześć podstawowych jej kategorii. Każda z nich zawiera dwie podkategorie:

• Zdolności językowe
• Zdolności matematyczne
• Zdolności orientacji przestrzennej
• Zdolności muzyczne
• Inteligencja czy zdolności personalne
• inteligencja interpersonalna
• inteligencja intrapersonalna

Z punktu widzenia interesującego nas tematu, skoncentrujemy się na pojęciu inteligencja personalna. Według Gardnera: „sednem inteligencji personalnej jest zdolność rozróżnienia i właściwego reagowania na nastroje, temperamenty, motywacje i pragnienia innych osób. (Maruszewski)”.

Definicja zdolności personalnych wydaje się być bardzo podobna do koncepcji inteligencji społecznej według Vernona (1933), która (…) przejawia się w ogólnej zdolności radzenia sobie z ludźmi, w biegłości socjotechnicznej, w wiedzy o sprawach społeczeństwa, gotowości reagowania na bodźce wychodzące od jednostek i grup, we wglądzie w zmienne nastroje i ukryte cechy osobowościowe przyjaciół i wrogów (Plewicka, 1981).

Na szczególną uwagę zasługuje pojęcie inteligencji emocjonalnej. Salovey i Mayer (1989-90) traktują inteligencję emocjonalną jako podzakres inteligencji społecznej. Wyróżniają następujące poziomy:

• zdolność do kierowania własnymi emocjami i uczuciami
• zdolność do dostrzegania i kierowania emocjami innych
• znajomość różnorodnych stanów emocjonalnych i wykorzystanie tej wiedzy
• umiejętności do kierowania własnymi działaniami i motywami oraz do nawiązywania i utrzymywania kontaktu z innymi (Maruszewski, Ścigała)

Dwuczynnikowa koncepcja inteligencji społecznej

Naukowiec E. L. Thorndike wyodrębnił inteligencje społeczną jako odrębną kategorie, która nie pokrywa się z inteligencją abstrakcyjną czy mechaniczną.

Uproszczona definicja dwuczynnikowej koncepcji inteligencji społecznej opiera się zdolności rozumienia innych (mężczyzn i kobiet) oraz mądre postępowanie na płaszczyźnie zachowań w  stosunku do innych. Właśnie te dwa czynniki – rozumienie i postępowanie stanowią oś koncepcji. Thorndike twierdzi, że aby zdiagnozować inteligencję społeczną należy stworzyć „naturalną sytuacją wraz z realną osobą” (Plewicka Z). Jednakże pierwsze próby pomiaru inteligencji społecznej odnosiły się do „rozumienia” i przyjmowały charakter testów. Początki badań nad inteligencją społeczną ( lata trzydzieste) napotykały barierę metodologiczną. Jednak nowe spojrzenie na problematykę „inteligencji” doprowadziło do wzrostu zainteresowania tymże zagadnieniem. Na początku lat pięćdziesiątych pojawiły się nowe ujęcia, które dotyczyły takich zagadnień jak: empatia, wrażliwość społeczna, wgląd, percepcja osobowa, sąd interpersonalny, decentryzm.

Inteligencja społeczna w koncepcjach poznawczych

Następnym krokiem rozwoju pojęcia inteligencji społecznej było rozważanie nad procesem formułowania sądów oraz jakie cechy psychiczne odróżniają „dobrych i „złych” sędziów. Badacze zatem koncentrując się na percepcji tworzenia sądów zatracili z pola widzenia – zdolność sterowania sytuacjami intrapersonalnymi.

Nowym źródłem społecznej koncepcji inteligencji emocjonalnej była analiza rozwoju funkcji poznawczych wśród dzieci. Piagetowska koncepcja decentryzmu została zaadaptowana na grunt zachowań interpersonalnych. Według Fettera nawiązanie stosunku w społecznej interakcji dokonuje się wtedy, kiedy każdy uczestnik modyfikuje swoje zamierzone zachowanie w świetle antycypowanej reakcji drugiej osoby na jego własne zachowanie. Aby właściwie antycypować tę reakcję, trzeba mieć zdolność widzenia zamierzonego zachowania własnego z perspektywy drugiego człowieka. Zmieniając własne zachowanie pod wpływem tej antycypacji, osiąga się to, że druga osoba ze swej perspektywy w tym samym czasie dostosowuje swoją czynność. Ta organizacja poznawcza jednostki umożliwia skuteczną interakcję dzięki temu, że każda z osób rozpatruje jednocześnie różne punkty widzenia. To pozwala korygować i równoważyć cały układ (Feffer, 1966).

Wzbogaceniem koncepcji inteligencji społecznej było także wprowadzeniu pojęcia empatii.

Empatia to umiejętność wczuwania się w emocje drugiej osoby, stanowi pewnego rodzaju rezonans uczuciowy. Jest strukturą poznawczą łączącą postawę emocjonalną i rozwijana jest na drodze wczesnej socjalizacji.

Okres podejścia poznawczego jednakże nie był przełomem ani dla rozwoju teoretycznego ani diagnostycznego inteligencji społecznej. Wieloczynnikowa koncepcja inteligencji społecznej w ujęciu interpersonalnej teorii ról.

Odwołując się do założeń Thorndike’a (rozumienia innych oraz współdziałania poznawczego partnerów na siebie) Flavell (1968) i Weistein (1969) opracowali warunki jakie jednostka musi spełnić aby doprowadzić do wzajemnej komunikacji:

• zdanie sobie sprawy iż własne spostrzeżenia nie konieczne muszą być zbieżne ze spostrzeżeniami drugiej osoby
• rozpoznanie konieczności przeprowadzenia analizy perspektywy drugiej osoby, które są zgodne z jej celami
• zdolność aktualnego zastosowania wyników tej analizy do atrybutów roli drugiej osoby
• porównanie przewidywań dotyczących zachowania drugiej osoby z własną perspektywą
• zastosowanie tego rozpoznania do finalnego kroku porozumienia się

Zasadę interakcji zaadaptował również Weinstein w swojej koncepcji „interpersonalnej zdatności”, którą rozumiał jako „zdolność rozwiązywania i wykonywania interpersonalnych zadań” . Dalsza polemika dotycząca inteligencji emocjonalnej opierała się na jej roli w czynniku inteligencji ogólnej – g. Z jednej strony (Catell, 1971) uważa, że inteligencja społeczna wychodzi daleko poza zdolności pierwotne (g). Z drugiej zaś strony (Weschler,1958) inteligencję społeczną traktował jako strukturę wykorzystywaną przy udziale inteligencji ogólnej.

Wieloczynnikowa koncepcja inteligencji społecznej w modelu J.P. Guilforda

Za sprawą Guilforda i współpracowników nastąpił przełom teoretyczny oraz badawczy inteligencji społecznej. Guilford w swoim modelu intelektu sklasyfikował inteligencję emocjonalną jako jeden z czterech rodzajów inteligencji: inteligencja konkretno-figularna (posługująca się głównie wzrokiem słuchem), inteligencja symboliczna (posługująca się znakami kodowymi), inteligencja abstrakcyjna (operująca pojęciami), inteligencja behawioralna (społeczna- dotycząca zachowania ludzi). W skrócie schemat dotyczący zakresu behawioralnego polega na tym, że każda informacja (w tym behawioralna) może podlegać różnym procesom intelektualnym, takim jak: poznanie, pamiętanie, przekształcanie konwergencyjne (zbieżne), dywergencyjne (rozbieżne) oraz ocenianie.

Czynności te umożliwiają wytworzenie określonych konstruktów intelektualnych. W kategorii behawioralnej są to:

• jednostki behawioralno-informacyjne: np. zdanie sobie sprawy – na podstawie znaków mimiczno-ekspresyjnych – np. że ktoś się cieszy
• klasy informacji behawioralnej – uogólnienia poszczególnych jednostek poznawczych
• relacje – stanowi umiejętność rozpoznawania związków pomiędzy różnymi stanami psychicznymi ludzi np. rozpoznania przeciwstawne: napięty – odprężony
• systemy behawioralne, obserwowane w interakcjach grupowych
• transformacje – są to zmiany nastawienia wobec cudzych zachowań – np. z początku sądzimy, że dziwnie zachowujący się osobnik jest pijany, następnie potem stwierdzamy, że jest on nie pijany lecz ma zawał implikacje, jest to wynik (interpretacja) z określonej informacji behawioralnej np. na targu sprzedający widząc, że klient wyciąga portfel, interpretuje to zachowanie jako zainteresowanie zakupem. Czynność kupującego staje się behawioralną implikacją dla sprzedawcy

Powyższe konstrukty mogą być od siebie niezależne. Podmiot może doskonale radzić sobie z rozpoznawaniem stanów emocjonalnych innych ludzi (1), ale mieć problemy ze zmianą początkowego nastawienia

Przegląd niektórych testów do pomiaru inteligencji społecznej

Przegląd testów: twarzy, wnioskowania psychologicznego, historyjki, zachowania, sytuacji społecznych został zaczerpnięty z artykułu Piotrowskiej (1997) „Zbadań nad inteligencją społeczną”.

Test twarzy

Test zawiera 15 zdań (zdjęcie oraz cztery opisy). Zadanie polega dopasowaniu zdania do konkretnego zdjęcia np.

• nie zdążyła na pociąg
• w stołówce podano trzeci raz z rzędu ta samą zupę
• krytykuje źle wykonaną przez kogoś pracę
• ktoś nie dotrzymał danego słowa

Zdjęcie dotyczy twarzy tej samej aktorki ( z różnymi wyrazami mimicznymi).

Test Wnioskowania Psychologicznego (TWP – Konarzewski, 1992)

Test przeznaczony jest do „wnioskowania o posiadaniu przez innych pewnych trwałych nastawień, dyspozycji czy cech osobowości. Wnioskowanie to polega na stwierdzeniu, czy jaką osoba posiadająca daną cechę będzie posiadała także inną, określoną cechę”. Konstrukcja testu zaczerpnięta jest z Kwestionariusza R.B. Cattela. TWP korzystając z zasad Kwestionariusza Cattela dodaje pozycje, które są ułożone w pary przeciwstawnych stwierdzeń ( o występowaniu bądź niewystępowaniu określonych cech). Osoba badana ma za zadanie wybrać z pośród pary stwierdzeń jedno, aby wybór był psychologicznie zgodny z inną podaną cechą.

Test Historyjki (Matczak, Jaworska, Szustrowa, Ciechanowicz, 1995)

Pochodzi z Baterii Testów APIS i służy do diagnozy postrzegania innych i rozumienia sytuacji społecznych. Zawiera w sobie 15 pozycji, w skład których wchodzi 4 lub 5 obrazków. Obrazki są przedstawione w niewłaściwej pozycji. Osoba badana ma za zadanie uporządkować je we właściwej kolejności tak aby historia tworzyła sensowny ciąg zdarzeń. Prawidłowe rozwiązanie następuje po właściwej analizie:

• rozróżnienia narysowanych postaci
• relacji pomiędzy tymi postaciami
• sensu zaprezentowanych zachowań
• rekonstrukcji zdarzeń na podstawie właściwej interpretacji przyczynowo-skutkowej

Test Zachowania

Podobnie jak test Historyjki wywodzi się z baterii testów APIS. Celem testu zachowań jest pomiar zdolności rozumienia reguł społecznych. W skład testu wchodzi 15 pozycji. Z ramach każdej musi uzasadnić konieczność przestrzegania norm społecznych.

Np. na pytanie dlaczego należy „ustępować miejsca starszym” możliwe odpowiedzi:

„bo można komuś zrobić przykrość” – (prawidłowa odpowiedź, gdyż zawiera w sobie konsekwencje zachowania niezgodnego z zasadą dla innej osoby)
„tak zachowuje się kulturalny człowiek”, „bo ktoś się może obrazić”, „bo taki jest regulamin” (nieprawidłowe odpowiedzi).

Test Sytuacje Społeczne

Służy do pomiaru zdolności właściwego zachowania się (planowania) w różnych sytuacjach społecznych. Zawiera 10 opisów sytuacji o zabarwieniu konfliktowym. Zadaniem badanego jest wybór takiej opcji, która umożliwiałaby rozwiązanie problemu, nie raniąc żadnej ze stron konfliktu.

Metody badań ekspresji mimicznej

Ważnym aspektem inteligencji społecznej jest podzakres – inteligencja emocjonalna. Z perspektywy badania empirycznego zmieszczonego w tej pracy, naświetlona zostanie jedynie ocena ekspresji i emocji.

Jednym z najbardziej znanych naukowców zajmującym się zagadnieniami emocji jest Paul Ekman. Opracował trzy metody analizy odczytywania ekspresji mimicznych.

Pierwsza z nich polegała na obserwacji odizolowanego plemienia w Nowej Gwinei. Zadaniem członków plemienia było wysłuchanie opowiadania, następnie wybór zdjęcia bohatera historii, z określonym stanem emocjonalnym. Podobną procedura była przeprowadzona na próbie z populacji amerykańskiej. Dzięki wynikom badań możliwe było wyprowadzenie wniosku o uniwersalnej (niezależnej od kultury) umiejętności trafnej identyfikacji podstawowych emocji (radość, złość, wstręt, strach, smutek, zdziwienie).

W innym badaniu Ekman i Mastumoto (1989) posłużyli się inną metodą, która pozwalała lepiej kontrolować inne zmienne niezależne. Posłużono się slajdami. Czas ekspozycji zdjęć wynosił 10 sekund. Stosunek poprawnych wskazań wynosił ok. 80%, niezależnie czy Japończycy oceniali ekspresję mimiczną Amerykanów, czy na odwrót. Był to kolejny dowód na wewnątrzgutunkową uniwersalność ekspresji mimicznych.

Trzecią metodą opracowaną przez Ekmana i Friesen’a (1975) był System Kodowania Ruchów Twarzy (FACS – Fasial Action Coding System). Istotą nowego podejścia było wykorzystanie zapisu wideo. Nowe rozwiązanie umożliwiało bardziej realistyczną analizę oceny emocji, ponieważ ekspresje emocjonalne zazwyczaj współwystępują z innymi a ich czas ekspozycji jest bardzo krótki. FACS pozwala na zmierzenia dynamicznych zmian widocznych gołym okiem, zachodzących w realnych sytuacjach ( Ohme,Kukliński, Sweklej , 19?? Str. 18-20).

Nowe paradygmaty badawcze dotyczące badania ekspresji mimicznych opierają się na technikach podprogowych. Murphy i Zajonc (1993) przeprowadzili badanie, w którym przed obiektami neutralnymi – twarze wyrażające emocje (czas ekspozycji 4ms). Okazało się, że idiogramy były oceniane zgodnie z afektem (pozytywny afekt vs negatywny) wcześniej eksponowanej twarzy.

Ohme, Kukliński, Sweklej w replice badania Murphy i Zająca uzyskali wyniki stwierdzające, że już na poziomie podprogowych ekspozycji (4ms) możliwa jest „hedonistyczna polaryzacja ekspresji”. Innymi słowy jesteśmy w stanie poprawnie rozróżnić znak ekspresji mimicznych.

Zobacz rownież prezentacje Ekspresje Mimiczne Twarzy

Inteligencja społeczna w badaniach psychologicznych

Na podstawie wyników badań nad inteligencją społeczną wykazano, że jest ona dodatnio skorelowana w wiekiem. Czyli, im starszy przeciętny badany tym wyższe jego przeciętnie wyniki w testach mierzących inteligencję społeczną. Różnice zaobserwowano, gdy zmienną niezależną była płeć badanych. Okazało się bowiem, że płeć żeńska, niezależnie od wieku, ma większe zdolności w rozumieniu innych, rozumienia sytuacji i norm społecznych.

W innym badaniu starano się stwierdzić czy jest związek między inteligencją społeczną a złożonością poznawczą. Do oceny zdolności społecznych

posłużono się Testem Twarzy oraz Testem Sytuacji Społecznych, do pomiaru zdolności ogólnych – Test Matryc Ravena, do zdolności werbalnych – Test Słownik.

Wyniki badań pozwalają na następujące konkluzje:

• nie ma zależności pomiędzy zdolnościami (ogólnymi i werbalnymi) a złożonością poznawczą ( mała złożoność poznawcza cechuje dwukategorialnym spostrzeżeniem i oceną świata, duża – umożliwia subtelne różnicowanie spostrzeganych obiektów)
• zanotowano istotny związek pomiędzy zdolnością rozpoznawania emocji a złożonością poznawczą (brak związku u mężczyzn) –zatem wraz ze wzrostem zdolności do rozpoznania emocji na twarzy rośnie poziom złożoności poznawczej

W kolejnym badaniu starano się odpowiedzieć na pytanie czy istnieje zależność pomiędzy wynikami w nauce ( średni poziom ocen) a inteligencją społeczną

(testy: Test Wnioskowania Psychologicznego, Test Sytuacji Społecznych, Test Twarzy). Uzyskano wyniki potwierdzające zależność wyników w szkole a testami do pomiaru inteligencji społecznej (z wyjątkiem testu Wnioskowania Psychologicznego) (Piotrowska,1997). Szeroki zakres analizy badań nad percepcją emocji twarzy został przedstawiony w książce Emilii Dolaty pt. „ Psychologia poznawania twarzy”. Niektóre z nich zaprezentowano poniżej.

W pracach Lairda (1989;1990) zostały wyodrębnione następujące właściwości: